حقوق مالکیت معنوی

حقوق مالکیت معنوی

موسسه حقوقی پاد متشکل از تیم تخصصی کارشناسان حقوقی و وکیل پایه یک دادگستری در محدوده نیاوران آماده ارائه خدمات مشاوره حقوقی به شما عزیزان می باشد.وکلای متعهد موسسه حقوقی پاد در تمامی زمینه های حقوقی و کیفری دعاوی شما را متبحرانه پیگیری خواهند کرد. برای کسب اطلاعات بیشتر با ما تماس بگیرید.

در اصطلاح به مالکیتی که از راه تولیدات فکری و هنری یا سایر آفرینش های ذهنی انسانی ایجاد می گردد، مالکیت معنوی گفته می شود. حق تألیف، حق اختراع، حق تصنیف و غیر آن از این قبیل است و در صورتی که تولید یک اثر علمی یا کشف ماده ای یا اختراع وسیله ای دارای منافع اقتصادی باشد فقط صاحب آن می تواند از منفعت آن استفاده نماید.

مالکیت معنوی حاصل تفکر و هنر آدمی است.  آثار و خلاقیت ها و تولیدات فکری حاصل سال ها مطالعه، زحمت و تلاش انسان در کسب و درک علوم و متون است پس انسان می تواند مالک این تولیدات و آثار باشد و قانون نیز از این مالکیت حمایت و پشتیبانی می کند و با متجاوزین و سوء استفاده کنندگان برخورد می کند. مثلاً نوشتن یک کتاب یا مقاله یا سرودن یک شعر و یا تنظیم یک طرح یا پروژه علمی و تحقیقاتی جدید؛ یا ابداع یا اختراعی را پدید می آورد یا به صنعتی مشغول می شود و در نتیجه عمل او وسیله جدیدی تولید یا ساخته می شود یا به هنری دست می یازد که در نتیجه آن اثر نوینی خلق می شود. برای مثال خلق یک تابلوی نقاشی و امثال آن.

بدون تردید خود او مالک آفرینش های فکری و خلاقیت های ذهنی اش می باشد. به سخن دیگر  همان طور که هر انسانی می تواند مالک اموال و دارایی های مادی شود، همانند میز، صندلی، خانه و یا هر اشیاء دیگری که در اطراف ما یافت  می شود همان طور نیز می تواند مالک آثاری گردد، که از راه دانش یا هنر یا ابتکار او ایجاد می شود. در اصطلاح به مالکیتی که از راه تولیدات فکری و هنری یا سایر آفرینش های ذهنی انسانی ایجاد می گردد، مالکیت معنوی گفته می شود.

حق تألیف، حق اختراع، حق تصنیف و غیر آن از این قبیل است و در صورتی که تولید یک اثر علمی یا کشف ماده ای یا اختراع وسیله ای دارای منافع اقتصادی باشد فقط صاحب آن می تواند از منفعت آن استفاده نماید. وقتی کسی کتابی را به رشته تحریر در می آورد و آن کتاب منتشر می گردد و در اختیار همگان قرار می گیرد نام او به عنوان نویسنده کتاب، درج می شود تا از حقوق معنوی او حمایت شده باشد. به علاوه  او می تواند از حق مالی انتشار کتاب نیز بهره مند گردد مگر این که حقوق مالی ناشی از اثر خود را به دیگری واگذار نموده باشد. اما همیشه حق معنوی او که ذکر نام او در اثر علمی اش می باشد بایستی به عنوان حق همیشگی  او در نظر گرفته شود و طبق قانون هیچ کس حق تعرض به آن را ندارد. همان گونه که هیچ کس  نمی تواند به سایر اموال و دارائی های دیگری تجاوز کند.

در عصر حاضر که اختراعات و اکتشافات بشری رو به فزونی گذارده است، حمایت  از حقوق مالکیت معنوی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار گردیده است. امروزه آثار ادبی و هنری با توجه به وجود ابزارهای الکتریکی بیش از گذشته در دسترس همگان قرار گرفته است. برای مثال تألیفات نویسندگان مختلف یا آثار هنرمندان یا تولیدات صنعتی و غیر آن ممکن است در مدت کوتاهی از طریق رایانه، اینترنت، رادیو، تلویزیون و سایر رسانه ها در اختیار اکثریت افراد قرار گیرد و دیگران به راحتی از مطالب و نوشتارهای  اشخاص دیگر استفاده کنند.

تسهیل انتقال پدیده های علمی و فنی و سایر آفرینش های فکری در بسیاری از مواقع نیز ممکن است سبب تجاوز به حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان گردد که ما در این نوشتار به توضیح آن می پردازیم .

مالکیت معنوی به دو بخش عمده تقسیم می گردد:

۱- مالکیت صنعتی: هر کسی تولید، اختراع یا اکتشافی را انجام دهد؛ قانوناً مالک تولید، اختراع یا اکتشاف خود است. مالکیت صنعتی شامل هر گونه صناعت از جمله؛ تولید، ساخت، ایجاد، اختراع، اکتشاف و غیر آن می گردد البته  به شرط اینکه امتیاز به نام تولید کننده یا سازنده و یا مخترع یا کاشف ثبت شده باشد. مثلاً اگر کسی وسیله ای را اختراع نماید؛ وسیله مزبور اگر به نام او ثبت شده باشد؛ او به عنوان مخترع شناخته شده و از نظر قانونی صاحب امتیاز است و اگر شخص دیگری خود را به جای مخترع معرفی کند؛ مجرم شناخته می شود و مستحق مجازات و جبران خسارات وارده به صاحب اثر خواهد بود.

شرکت یا موٴسسه یا کارخانه ای که کالای معروفی را تولید می کند و بر روی تولیدات خود نام و آرم شرکت یا کارخانه را درج می کند اگر شخص دیگری به صورت غیر قانونی از نام یا علامت تجارتی یا آرم و یا سایر مشخصات آن شرکت یا کارخانه استفاده کند، توسط مالک یا صاحب امتیاز قابل تعقیب و پیگرد خواهد بود.

۲- مالکیت ادبی و هنری: شامل آثاری چون کتاب، جزوه، رساله، شعر، تصنیف،  ترانه، سرود، نمایشنامه، آثار سینمایی، رادیویی و تلویزیونی، نقاشی، تصویر، مجسمه سازی، اثرهای معماری و عکاسی، موسیقی، آثار ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم، آثار ابتکاری مبتنی بر فولکلور یا میراث فرهنگی و هنر ملی، هر گونه طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته ها و خطوط تزیینی و سایر آثار تزیینی و تجسمی به صورت مرکب یا ساده، هر قسم ترجمه و همانند آن می گردد.

مفهوم اثر  

هر یک از نمونه هایی که در بالا ذکر شد به عنوان اثر شناخته می شود. بنابر این هرگاه کسی بر اساس فکر و اندیشه و دانش یا هنر یا ابتکار خود چیزی را به وجود بیاورد به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار او ایجاد شود؛ اثر می گویند.

پدیدآورنده کیست؟

کسی که نامش روی اثر درج شده یا به طریق دیگری مورد اشاره قرار گرفته باشد؛ پدید آورنده نامیده می شود. بنابراین اگر فردی خلاف این اصل را ادعا نماید، ناگزیر باید با مدارک و دلایل معتبر ادعای خود را به اثبات رساند و تا زمانی که ثابت نکرده که او اثر را خلق نموده است، مردم کسی را به عنوان صاحب اثر می شناسند که نامش روی اثر ثبت شده باشد. به عنوان مثال اگر مقاله ای به نام کسی چاپ شد و شخص دیگر مدعی بود که مقاله را او نوشته است، باید به طریق قانونی ثابت کند که نویسنده مقاله او می باشد وگرنه مقاله متعلق به کسی خواهد بود که نامش در مقاله آمده است.

حقوق پدیدآورنده اثر

 پدید آورنده هر اثری دارای دو گونه حق است:

۱- حق اخلاقی یا معنوی: حق معنوی مزیتی است مربوط به شخصیت پدید آورنده یک اثر فکری مانند همراه بودن اثر با نام پدیدآورنده که امری جاویدان و قابل انتقال به دیگری نیست و گذشت زمان هر قدر طولانی آن را تغییر نمی دهد.

همین که نام شخصی که اثری را خلق کرده است بر روی آن درج شد، اثر مزبور همیشه به نام او شناخته می شود و مدت زمان هرقدر هم که طولانی باشد در آن تغییری ایجاد نمی کند. مثلاً کسی که کتابی را به رشته تحریر در آورده است و نام او بر روی کتاب درج شده است، همیشه آن کتاب به نام او منتشر می گردد. هر چند کتاب به دفعات چاپ و منتشر گردد یا حق مالی و بهره برداری اقتصادی ناشی از فروش کتاب متعلق به دیگران باشد، باز هم آن کتاب همراه با نام نویسنده خواهد آمد و حقوق معنوی او رعایت خواهدشد. در صورت تخلف اشخاصی که کتاب را بدون ذکر نام نویسنده چاپ یا منتشر کرده اند، می توان علیه آنها اقدام قانونی نمود.

۲- حق بهره برداری مالی از اثر: کسی که اثری را ایجاد کرد، مثلاً آهنگ و شعر جدیدی ساخت یا نقاشی نفیسی ارائه نمود، می تواند حق بهره برداری از اثرش را به دیگری انتقال دهد. همیشه حق بهره برداری اقتصادی از یک اثر چه توسط خود پدیدآورنده استفاده شود و چه دیگری از آن استفاده کند، محدود به زمان معینی می باشد. تا زمانی که صاحب اثر زنده است می تواند به کرات از آن بهره اقتصادی ببرد. مثلاً نقاشی خود را هر چند دفعه که بخواهد چاپ و منتشر کند. اما پس از مرگ او ورثه یا کسانی که امتیاز به آنان فروخته شده می توانند تا سی سال از آن بهره برداری اقتصادی کنند. بعد از مدت مزبور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نسبت به استمرار چاپ و انتشار آن تصمیم خواهد گرفت.

جنبه های گوناگون حقوق مادی پدیدآورنده

۱- حق نشر و تکثیر: که عبارت است از هر عملی که منجر به ساختن یا تهیه نمونه های دیگری از اثر اصلی است همانند چاپ کتاب و جزوه و… یا ضبط مکانیکی بر روی نوارهای ضبط صوت، صفحات موسیقی، تهیه نگاتیو فیلم های سینمایی و غیره.

۲- حق عرضه و اجراء: معمولاً این دو اصطلاح در مورد اثرهای نمایشی به کار می رود.

“عرضه” به معنای در دسترس قراردادن یا نمایش دادن یک اثر شنیداری یا دیداری برای عموم و “اجراء” به معنای نمایش زنده و مستقیم اثر برای عده ای است.

۳- حق اقتباس، تلخیص و تبدیل: کسی که با نظم و ترتیب خاصی اقدام به گردآوری اثر دیگران و یا انتشار آن می کند، اقتباس کننده نامیده می شود. در این جا او علاوه بر ذکر کلماتی همچون؛ به کوشش، به اهتمام، به همت و… بر نقش خود نیز تأکید می نماید. در اقتباس بایستی نام اثر یا آثار مورد استفاده به عنوان ماخذ ذکر شود و تمامی حقوق مادی و معنوی صاحبان اصلی آن رعایت گردد.

اثر تلخیص شده، خلاصه ای از اثر اصلی است و در واقع اساس و مبنای اثر اصلی است که محصول تلاش پدیدآورنده آن است. اگر کسی بخواهد اثر دیگری را تلخیص کند و یا چکیده ای از آنرا ارائه کند، حتما باید رضایت و اجازه صاحب اصلی اثر یا صاحب امتیاز را اخذ کند و نام او را در تلخیص بگنجاند.

در تبدیل یک اثر نوشته شده یا داستان، به یک اثر نمایشی زنده (مثلاً تئاتر) یا نمایش تصویری، توافق صاحب امتیاز یا پدیدآورنده بر نحوه اقتباس آن کافی است. شایان ذکر است در آثار نوشتاری، اقتباس کننده ملزم به رعایت امانت کامل می باشد. اما در تبدیل یک داستان مکتوب به یک اثر نمایشی زنده (تئاتر) و نمایش تصویری (فیلم سینمایی) عمل اقتباس از ظرافت خاصی برخوردار بوده و نمی توان رعایت امانت کامل و بی قید و شرط را از اقتباس کننده انتظار داشت و به هر حال نحوه اقتباس تابع توافق طرفین است.

۴- حق ترجمه: اگر کتاب، مقاله یا نوشته ای به زبانی غیر از زبان اصلی تبدیل گردد، می گویند ترجمه شده است. مثلاً اگر کسی متنی را که عربی است به فارسی ترجمه کند یا فیلمی را که به زبان آلمانی است به انگلیسی ترجمه نماید، در واقع آن را تبدیل کرده است. بدین ترتیب برای کسی که آن را به زبان دیگر انتقال داده است حق ترجمه ایجاد می شود و وی به عنوان پدیدآورنده اثر ترجمه دارای حقوق قانونی می گردد.

۵- حق استفاده از پاداش و جایزه: حق دریافت هر گونه پاداش و جایزه ای برای پدیدآورنده است زیرا به طور مستقیم در نتیجه عمل او این حق به وجود آمده است. به عنوان مثال اگر در یک جشنواره سراسری فیلم، جایزه ای به عنوان بهترین فیلمنامه نویس اعطاء شود، کارگردان فیلم نمی تواند ادعا کند که نحوه هدایت و مدیریت و خلاقیت او موجب گردیده تا داستان فیلم در نظر داوران برجسته جلوه نماید یا هنگامی که یک اثر مکتوب به عنوان کتاب سال برگزیده می شود، ویراستار نمی تواند مدعی جایزه ای باشد که اصولاً به نویسنده کتاب اختصاص یافته است. اگر چه نقش هر دو در آفرینش اثر سینمایی و ادبی اساسی درخور ستایش است.

۶- حق تعقیب: هر شخصی که بدون وجود حقی بر مال صاحب اثر و بر خلاف قانون از امتیازات مربوط به اثر استفاده نماید، مالک و صاحب امتیاز می تواند او را تحت تعقیب قرار دهد.

آثاری که بدون ذکر نام پدیدآورنده یا با نام مستعار وی انتشار یافته است، در صورتی که اثری مثل کتاب یا فیلم یا یک نقاشی یا یک قطعه موسیقی و غیر آن بدون ذکر نام صاحب اثر انتشار یافته باشد یا با نام مستعار صاحب آن منتشر شده باشد، صاحب اثر می تواند درخواست کند تا  نام او در اثر درج گردد و در صورت وجود اختلاف می تواند با اثبات ادعای خود از حقوق قانونی برخوردار گردد. به علاوه  اداره چاپ و نشر کتاب در چنین مواردی نماینده او تلقی می گردد.

آیا حقوق مادی صاحب اثر، قابل انتقال به دیگری است؟

انتقال حقوق مالی به دو صورت  انتقال قهری و انتقال اختیاری ممکن است:

۱- انتقال قهری چیست؟

در صورت فوت صاحب اثر حق او به ورثه اش منتقل می گردد. نمونه دیگر اینکه اگر کسی طلبی از صاحب اثر داشته باشد می تواند مال او را توقیف یا تأمین کند. در صورتی که دادگاه امتیاز بهره برداری از اثر را به طلبکار منتقل کند، نوعاً انتقال قهری صورت گرفته است. بنابراین ملاحظه می شود در صورت فوت صاحب اثر یا توقیف حق مالی از ناحیه طلبکار  بدون اراده او حق مالی اش منتقل می گردد.

۲- انتقال اختیاری چیست؟

یعنی اینکه صاحب اثر و پدیدآورنده به اختیار خود حقش را به دیگری واگذار نماید. مثلاً اگر هنرمندی که شعری سروده است یا ترانه ای را اجراء کرده است، حق مالی خود را به صدا و سیما ببخشد یا آنرا بفروشد یا نویسنده ای حق نشر مجدد کتابش را به موٴسسه ای بفروشد، به اختیار خود حق بهره برداری از اثرش را به دیگری واگذار نموده است.

کسی که به سفارش دیگری اثری را تولید می کند یا به استخدام کارفرما در می آید تا یک اثر ادبی یا هنری تهیه کند، در واقع رضایت داده است که حق بهره برداری از اثری که توسط او ایجاد شده است به سفارش دهنده یا کارفرما منتقل گردد.

اعمال مجازات علیه متجاوزین به حقوق صاحبان اثر (پدیدآورندگان):

هر کسی تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت قانونگذار قرار گرفته است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً، عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند در صورت شکایت پدیدآورنده و صاحب اثر یا قائم مقام قانونی آنها محکوم به مجازات مقرر خواهد گردید.

در صورت شکایت صاحب حق و اثبات جرم، اعمال مجازات ممکن است به صورت های مختلف همچون حبس، جبران خسارت زیان دیده، جلوگیری از انتشار اثر و ضبط آن صورت پذیرد.